Laptopy dla rodzin pracowników PGR – NIK wskazuje liczne uchybienia w programie

O środki w ramach programu mogły ubiegać się gminy, na których terenie działały niegdyś zlikwidowane PGR-y lub znajdowały się nieruchomości przez nie zarządzane. Jak poinformowała NIK, wnioski o przyznanie grantów złożyły 1604 gminy, co znacznie przekroczyło pierwotne założenia. Początkowo planowano objąć wsparciem 14 tys. osób, przeznaczając na ten cel 80 mln zł.

Tymczasem zgłoszone wnioski obejmowały zakup sprzętu dla ponad 200 tys. osób, co wymusiło zwiększenie alokacji do 586 mln zł i jednocześnie obniżenie maksymalnej kwoty dofinansowania na jeden komputer o około 30 proc.

Celem kontroli przeprowadzonej przez NIK było zbadanie „licznych i radykalnych” zmian w programie oraz ich wpływu na realizację projektu. Najwyższa Izba Kontroli przeprowadziła kontrolę w Ministerstwie Funduszy i Polityki Regionalnej, Centrum Projektów Polska Cyfrowa w Warszawie, Politechnice Łódzkiej, a także w 16 urzędach gmin, które wybrano spośród 20 największych grantobiorców w danym województwie. Izba przeprowadziła też badanie kwestionariuszowe skierowane do wszystkich gmin w Polsce jako potencjalnych grantobiorców programu.

Nierzetelne przygotowanie programu

Z inicjatywą utworzenia programu wystąpiło w 2021 r. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji, określając skalę zapotrzebowania na 20 tys. uczniów. W aspekcie finansowym MSWiA określiło zapotrzebowanie na 70 mln zł przy założeniu, że dofinansowanie do jednego laptopa wyniosłoby 3500 zł, a do tabletu 1500 zł. 

„Należy zaznaczyć, że w materiałach wyjściowych nie wskazano ani źródeł danych, ani sposobu ustalenia rodzaju, zakresu i skali wykluczenia cyfrowego i wynikających z tego potrzeb” – zaznaczyła Izba dodając, że w czasie przygotowania i realizacji konkursu nie była znana liczba gmin, w których funkcjonowały PPGR oraz liczba uczniów uprawnionych do ubiegania się o wsparcie.

NIK podkreśliła, że resort wraz z Centrum Projektów Polska Cyfrowa nie przeprowadziły rzetelnych analiz zapotrzebowania na sprzęt cyfrowy dla dzieci z miejscowości popegeerowskich. Wśród głównych uchybień Izba wskazała na niedoszacowanie liczby byłych pracowników PPGR i brak określenia kryteriów wykluczenia cyfrowego w odniesieniu do gmin oraz beneficjentów końcowych.

„W konsekwencji, w badaniu kwestionariuszowym 975 gmin (67% z 1 447 gmin, które otrzymały granty i udzieliły informacji) wskazało, że wyposażono w sprzęt komputerowy jedynie część uczniów będących potomkami byłych pracowników PPGR” – zauważyła NIK.

Znacznie większe niż zakładano zainteresowanie programem spowodowało, że CPPC we wniosku do Ministra Funduszy o zwiększenie środków wskazało konieczność rezygnacji z części projektów, m.in. cyfryzacji Państwowej Inspekcji Sanitarnej i budowy centrów cyberbezpieczeństwa „REGIO SOC”. Minister zaakceptował zmiany bez analizy ich przyczyn i wpływu na inne projekty Programu Operacyjnego Polska Cyfrowa.

Nieprzejrzystość zasad

NIK podkreśliła, że brak rzetelnego rozpoznania potrzeb miał wpływ nie tylko na niedoszacowanie skali wsparcia przez CPPC, ale także na stabilność i przejrzystość konkursu grantowego. 

„CPPC po otrzymaniu większej od zakładanej liczby wniosków narzuciło większości gmin wymóg przeprowadzenia pracochłonnej procedury dodatkowej weryfikacji osób ubiegających się o wsparcie” – podała NIK dodając, że program nie zaspokoił potrzeb wszystkich osób, które mogły się zakwalifikować do uzyskania wsparcia.

W wyniku kontroli stwierdzono, że CPPC dokonało istotnych zmian w regulaminie w trakcie trwania konkursu, m.in. rozszerzyło grono gmin uprawnionych do udziału w programie z pierwotnie zakładanych 882 do wszystkich gmin, które uzyskują opinię KOWR o funkcjonowaniu na ich terenie zlikwidowanego PPGR występowaniu mienia lub nieruchomości po tych gospodarstwach.

„Formalnie zmian w regulaminie dokonano 10 razy, ale faktycznych zmian dokonywano także w sposób pozaregulaminowy, tj. poprzez udzielanie wyjaśnień gminom i kierowanie komunikatów do gmin” – poinformowała NIK.

„Fakt, że tych zmian dokonywano w trakcie naboru wniosków, niedługo po jego zakończeniu, a także w wyniku zgłoszonych przez gminy wątpliwości (w każdym przypadku dotyczyły one podstawowych założeń), wskazuje na rażące nieprawidłowości w przygotowaniu dokumentacji konkursowej” – dodała Izba.

Z raportu NIK wynika, że gminy wielokrotnie zgłaszały wątpliwości dotyczące zasad konkursu, co wymagało doprecyzowania dokumentów. Opublikowano 200 odpowiedzi na pytania i zorganizowano 6 webinariów, jednak wyjaśnienia CPPC i Politechniki Łódzkiej bywały niespójne lub nieaktualne, co prowadziło do błędnej interpretacji wymogów. 

„Wszystkie cztery kontrolowane gminy, na które nałożono korekty finansowe, wskazały że w ich ocenie do takiej sytuacji przyczyniły się rozbieżności pomiędzy informacjami przekazanymi przez Politechnikę Łódzką, wyjaśnieniami CPPC oraz interpretacjami przepisów na etapie rozliczenia grantu” – czytamy w raporcie.

Gminy przygotowane, lecz nierówno traktowane

W wyniku kontroli NIK odkryła nieprawidłowości w zakresie równego traktowania i sprawiedliwego oceniania wnioskodawców. Jak przekazała Izba, zmiany w założeniach konkursu dotyczyły m.in. definicji ucznia – CPPC uznało za uczniów dzieci z „zerówek” w szkołach podstawowych, wykluczając przy tym dzieci odbywających ten etap edukacji w przedszkolu.

Nierówności wystąpiły też w ocenie wniosków – po naborze CPPC zażądało pełnej weryfikacji oświadczeń w 70 proc. gmin, a w pozostałych przypadkach nie prowadzono nawet wyrywkowej kontroli, mimo że regulamin zakładał jednolitość procedur.

Mimo trudności zdaniem Izby gminy były dobrze przygotowane do udziału w konkursie. Wszystkie skontrolowane samorządy opublikowały informacje o prowadzonym konkursie grantowym i możliwości składania oświadczeń przez uczniów lub opiekunów prawnych uczniów niepełnoletnich, w wyniku czego zgromadzono 13 tys. oświadczeń złożonych przez beneficjentów końcowych.

W czasie konkursu gminy były też zobowiązane do szczegółowej weryfikacji oświadczeń w ciągu miesiąca, co zdaniem NIK miało negatywne konsekwencje szczególnie przy weryfikacji zatrudnienia w PPGR. Weryfikacja wymagała zaangażowania dodatkowych pracowników urzędów, szkół i instytucji zewnętrznych, generując koszty, których gminy nie mogły odzyskać – np. w Gołdapi sięgnęły one 147 tys. zł. Podobne problemy potwierdziło 295 gmin. Gminy nie mogły przy tym ubiegać się o zwrot tych kosztów lub ich choćby częściową rekompensatę.

NIK dodała też, że proces weryfikacji i oceny wniosków o przyznanie grantu zakończył się 9 lutego 2022 r., chociaż zgodnie z regulaminem konkursu powinno to nastąpić 20 grudnia 2021 r. CPPC powinno zawrzeć z gminami umowy o powierzenie grantu w ciągu 30 dni od zakończenia procesu weryfikacji wniosków przez Politechnikę Łódzką, lecz w tym czasie zawarto niespełna 10 proc. umów. Ostatnie umowy zawarto w końcu sierpnia i na początku września 2022 r., czyli ponad pół roku po planowanym terminie.

Nieosiągnięte cele programu

We wniosku o dofinansowanie programu wskazano, że wsparcie dla dzieci z rodzin z obszarów dotkniętych skutkami likwidacji PPGR ma służyć umożliwieniu nauki zdalnej oraz ograniczeniu wykluczenia cyfrowego. Zdaniem NIK, w żadnej z kontrolowanych gmin darowane komputery nie były wykorzystywane w nauce zdalnej, ponieważ proces dostaw, a następnie ich przekazywania beneficjentom końcowym odbywał się po zakończeniu okresu, w którym wprowadzono w szkołach na terenie gminy tryb nauki zdalnej.

W badaniu przeprowadzonym przez Izbę tylko 4,5 proc. gmin potwierdziło, że po rozdaniu sprzętu wprowadzono naukę zdalną. Założenie, że o wsparcie mogą ubiegać się wszystkie gminy z mieniem po PPGR, oznaczało, że za cyfrowo wykluczone uznano by 90,7 proc. gmin w Polsce. Granty trafiły głównie do zamożniejszych – 854 gminy (53 proc. badanych) wykorzystały 63 proc. całej kwoty.

W wyniku kontroli NIK skierowała wniosek do Ministra Funduszy i Polityki Regionalnej o zapewnienie rzetelności analiz dot. uzasadnienia wsparcia, zweryfikowanie przyczyn i trybu wprowadzania zmian w konkursie oraz rozważenie uregulowania prawnego statusu wyjaśnień w zakresie kwalifikowalności wydatków udzielanych grantobiorcom przez instytucje odpowiedzialne za realizację projektów.

Do Dyrektora Centrum Projektów Polska Cyfrowa zostały skierowane wnioski o zapewnienie weryfikacji trafności i rzetelności diagnozy problemów stanowiących uzasadnienie dla opracowania projektów własnych, wzmocnienie nadzoru nad przygotowaniem i wprowadzaniem zmian w dokumentacji projektów własnych, prowadzenie działań informacyjnych związanych z realizacją własnych projektów grantowych w sposób skoordynowany i przejrzysty oraz zapewniający równe traktowanie grantobiorców i podmiotów ubiegających się o grant oraz wprowadzenie możliwości sfinansowania części zwiększonych kosztów obsługi projektów CPPC.

Wreszcie NIK skierowała wnioski do urzędów gmin o bieżące sygnalizowanie instytucjom odpowiedzialnym za projekty grantowe problemów występujących w toku ich realizacji oraz podjęcie działań zapewniających skuteczne monitorowanie utrzymania efektów programu na terenie gmin.

Projekt „Cyfrowa Gmina” to program utworzony w 2021 r., który miał zapewnić rozwój cyfrowy samorządów i wzmocnić cyfrową odporność na zagrożenia takie jak pandemia COVID-19. Na jego realizację rząd planował przeznaczyć blisko 720 mln zł. W jego ramach wdrożono pięć różnych komponentów w formie projektów grantowych, w tym konkurs grantowy pn. Cyfrowa Gmina – Wsparcie dzieci i wnuków z rodzin popegeerowskich w rozwoju cyfrowym - „Granty PPGR”.

mc/